1Rabbin, filli orduya/ahmaklar, geri zekâlılar güruhuna nasıl etti görmedin mi/hiç düşünmedin mi?
Ashab-ı Fil
1 Tamlamadaki "Fîl" sözcüğünü hekesin bildiği, hortumlular takımından karada yaşayan memelilerin en irisi olan hayvanın adı olarak ele alırsak, "Ashab-ı fil" tamlamasının sözcük anlamı "fil arkadaşları"dır.
2 "Fîl" sözcüğünün öz anlamı olan "kıt görüş, feraseti (öngörüşü) zayıf, ahmak, geri zekalı" [Lisanü’l Arab, Tacü’l Arus; "fyl" mad.] anlamını ele alırsak, "ashab-ı fil" tamlamasının anlamı, "ahmaklar, geri zekalılar, duyarsızlar güruhu" demek olur. (Fil, mükemmel hafızası olmasına rağmen, bazı aletleri kullanmasını becerebilmesine rağmen, yetilerinin hakkını vermediğinden Araplar bu hayvanı "Fil" diye isimlendirmiş olmalılar.)
Kur’an’da bu tamlamaya benzer, Ashabunnar (Cehennem Ashabı), Ashabulcahıym (Kızgın ateşin asahabı), Ashabısair, Ashabulcennet (cennetin ashabı), Ashabulyemin, Ashabulmeymene (sağın/uğurun ashabı), Ashabuşşimal, Ashabulmeş’eme (solun/uğursuzluğun), Ashabula’raf (Arafın, yani Kur’an öbeklerinin ashabı), Ashabussebt (İbadet günü/cumartesi ashabı), Ashabumedyen, Ashabulhicr, Ashabulkehf, Ashaburrakım, Ashabıssıratısseviy (Düz yolun ashabı), Ashaburress, Ashabussefine, Ashabulkubur, Ashabuluhdud gibi birtakım tamlamalar vardır.
Allah’ın izniyle biz, sureyi her iki anlamı da dikkate alarak takdim ediyoruz.
BİRİNCİ ŞIKKA GÖRE İZAHIMIZ:
Tarihi kaynaklara göre "Fil olayı", bu surenin inişinden 45 veya 46 yıl önce meydana gelmiştir. Böyle olmasına rağmen sure, sanki olay yeni meydana gelmiş ve herkes de görmüş gibi "الم تر görmedin mi?" ifadesi ile başlamıştır. Bunun sebebi, "fil olayı"nı gören, yaşayan insanların sayısının çok olmasıdır. Rivayetlere göre, surenin iniş yıllarında yaşları 50'nin üzerinde olup bu olayı hatırlayanlar olduğu gibi, "Ashab-ı Fil"e mensup olup bizzat olayı yaşamış ve sakatlığı sebebiyle ülkesine geri dönememiş kimseler de vardır.
Bir olayı ne kadar çok insan görmüş ve yaşamışsa, o olayın meydana gelişi hakkındaki rivayetlerin yalan olma ihtimali o kadar zayıftır. Tevatüren sabit ve kanıtlanmış olaylar için "duymadın mı" yerine "görmedin mi, görmüyor musun?" gibi ifadeler, Arapçada olduğu gibi pek çok dilde de kullanılmaktadır. Bu soru tıpkı Mâûn suresindeki gibi cevabı beklenen bir soru olmayıp teaccüp [hayret] uyandıran bir soru şeklidir. Bir bakıma ayet "Onlardan korkman, çekinmen şaşılacak şey! Korkma, bak Rabbin Fil Ashabını ne hâle getirdi! Gerekirse onları da, senin düşmanlarını da yok ediverir" anlamında bir uyarı ifade etmektedir.
Bu ifade tarzının ayrıca geleceğe yönelik mucize bir mesaj olma ihtimali de mevcuttur. Belki de ilerideki bir tarihte yapılacak arkeolojik araştırmalar sırasında "Ashab-ı Fil"in yeraltındaki kalıntıları bulunacak, bu kalıntılar firavunun cesedi gibi müzelerde sergilenecek, bu olayın gerçekliği bir başka yolla daha gün ışığına çıkacaktır.
Fil Ashabı, Kur'an'a göre, kötü plânları sebebiyle Allah tarafından helâk edilmiş bir topluluktur. Arap ve İslâm kaynaklarından olan İbn İshak'ın es-Siret; İbn Hişam'ın es-Siret; Taberi'nin Tarihü’l-Ümem ve’l-Mülük gibi eserlerine göre "Ashab-ı Fil", Habeşistan'ın Yemen valisi Ebrehe'nin komuta ettiği, heybetini arttırmak için önünde Habeşistan'dan getirilmiş bir filin yürütüldüğü orduya verilen isimdir.
Tarihî kaynaklara göre VI. yüzyılın ortalarında Habeşistan'ın Yemen valisi olan Ebrehe, Arapların Kâbe'ye olan saygılarını görmüş, dinî, siyasî ve ekonomik amaçlarla San'â şehrinde "el-Kulleys" adında gösterişli bir kilise yaptırmış ve yayınladığı bir bildiri ile Arapları bu kiliseyi ziyarete çağırmıştır. Bu davet Araplar tarafından kabul görmediği gibi Ebrehe'nin kilisesi de bir Arap tarafından hakaret maksadıyla kirletilmiştir. Buna çok öfkelenen Ebrehe, Kâbe'yi yıkmak amacıyla ordusuyla birlikte Mekke üzerine yürümüştür. Ordunun başında yürüyen fil dolayısıyla bu olaya "Fil Olayı", olayın vuku bulduğu seneye de "Fil Senesi" denmiştir.
Bakara suresinin 127. ayetinden öğrendiğimize göre, oğlu İsmail ile birlikte İbrahim peygamber tarafından inşa edilen tavansız, küçük ve dört köşe olduğu için Kâbe diye adlandırılan Beytullah; tevhid okulu, yine Kur'an'dan öğrendiğimize göre Allah'ın İbrahim peygambere vahyi doğrultusunda, insanların ziyaret yeri olarak ilân edilmiştir (Hacc; 27). Kur'an'da "بيتى Beytî [Evim], Beytullah [Allah’ın Evi], (Bakara 125, Hacc 26), "بيت العتيق Beytü'l-Atik" [Eski Ev] gibi isimler verilen Kâbe, içinde bulunduğu kent olan Mekke'ye de "امّ القراء Ümmü'l-Kurâ" [Kentlerin Anası, Anakent], (En'âm 92), "Beledü'l-Emin" [Güvenli Kent] (Tin 3) gibi nitelikler kazandırmıştır.
Yaptırdığı kilisenin bir Arap tarafından kirletilmesine son derece öfkelenen Ebrehe, karşılık olarak Araplar arasında "Allah'ın evi" denilen ve emin bir yer olduğu inancı yaygın olan Kâbe'yi yıkmaya karar vermiştir. Saldırı öncesinde Abdülmuttalib'in o güne kadar Kâbe'ye hiç kimsenin saldırmadığı ve kendisinin de saldırmaması gerektiği yolundaki uyarılarına karşı, Kâbe'yi yıkarak onun "emin ev" olma özelliğini de yıkacağını söyleyen Ebrehe, Kâbe'yi Allah'ın bile elinden alamayacağını da sözlerine ekleyerek büyüklenmiştir.
O tarihte Arabistan yarımadasının ortasında, kendi aralarında bitmek bilmeyen savaşlar süren bedevi Arap kabileleri yaşamaktaydı. Birbirlerine bile üstünlük sağlayamamış bu kabileler, kutsal saydıkları evlerinin yıkılmasını önlemek için münferit karşı koyma hareketlerine girişmişlerse de, Ebrehe'nin güçlü ordusu karşısında yenilip dağılmışlardır. Böylece, ancak küçük direnişlerle karşılaşan ve onları kolaylıkla bertaraf eden Ebrehe, Mekke yakınlarına gelmiştir. Kâbe'nin yıkılmasına halkın direniş göstermemesi hâlinde kimseye dokunmayacağını vadeden, aksi takdirde bütün şehri yıkacağı ihtarında bulunan Ebrehe, ikazına uyan halkın şehri boşaltmasına izin vermiştir.
Ertesi sabah Mekke'ye girmek üzere hareket eden Ebrehe'nin ordusu, Müzdelife ile Mina arasındaki Mahasab vadisi yakınında, Muassıb denilen yerde iken, ayetlerde anlatıldığı gibi müthiş bir afet ile helâk olmuştur. Ebrehe ve ordusunun helâk olması her yerde duyulmuş, bu olay nedeniyle Kureyş itibar kazanmış ve Kureyş'in kervanları gittikleri her yerde âdeta dokunulmazlık elde etmiştir.
Tarihi kaynaklara göre M.S. 571 yılında cereyan eden bu olay üzerine, müşrik Mekkeliler on yıl kadar sadece "Tek Allah'a" iman edip putlarını Kâbe'den kaldırmışlar fakat daha sonra yine eski âdetlerine dönmüşlerdir.
2Onların kötü plânlarını boşa çıkarmadı mı?
Yani; "Tıpkı yolunu şaşırıp aradığına ulaşamayan insan gibi, onların düzenlerinin yönünü şaşırtmadı mı? Hedefinden ve amacından saptırmadı mı?"
Burada Kureyş'e, güçlü olan Ashab-ı Fil’e karşı âciz kaldıkları bir sırada Kâbe'yi koruyup himaye eden Allah'ın bu nimeti hatırlatılmaktadır. Başka bir ifade ile; daha önce Kendi evine saldırmak isteyenleri ezip geçen Allah'ın, elçisine ve inanmış azınlığa karşı kendi güçleri ile gururlananları da ezip geçeceği ihtar edilmektedir.
Ashab-ı Fil
1 Tamlamadaki "Fîl" sözcüğünü hekesin bildiği, hortumlular takımından karada yaşayan memelilerin en irisi olan hayvanın adı olarak ele alırsak, "Ashab-ı fil" tamlamasının sözcük anlamı "fil arkadaşları"dır.
2 "Fîl" sözcüğünün öz anlamı olan "kıt görüş, feraseti (öngörüşü) zayıf, ahmak, geri zekalı" [Lisanü’l Arab, Tacü’l Arus; "fyl" mad.] anlamını ele alırsak, "ashab-ı fil" tamlamasının anlamı, "ahmaklar, geri zekalılar, duyarsızlar güruhu" demek olur. (Fil, mükemmel hafızası olmasına rağmen, bazı aletleri kullanmasını becerebilmesine rağmen, yetilerinin hakkını vermediğinden Araplar bu hayvanı "Fil" diye isimlendirmiş olmalılar.)
Kur’an’da bu tamlamaya benzer, Ashabunnar (Cehennem Ashabı), Ashabulcahıym (Kızgın ateşin asahabı), Ashabısair, Ashabulcennet (cennetin ashabı), Ashabulyemin, Ashabulmeymene (sağın/uğurun ashabı), Ashabuşşimal, Ashabulmeş’eme (solun/uğursuzluğun), Ashabula’raf (Arafın, yani Kur’an öbeklerinin ashabı), Ashabussebt (İbadet günü/cumartesi ashabı), Ashabumedyen, Ashabulhicr, Ashabulkehf, Ashaburrakım, Ashabıssıratısseviy (Düz yolun ashabı), Ashaburress, Ashabussefine, Ashabulkubur, Ashabuluhdud gibi birtakım tamlamalar vardır.
Allah’ın izniyle biz, sureyi her iki anlamı da dikkate alarak takdim ediyoruz.
BİRİNCİ ŞIKKA GÖRE İZAHIMIZ:
Tarihi kaynaklara göre "Fil olayı", bu surenin inişinden 45 veya 46 yıl önce meydana gelmiştir. Böyle olmasına rağmen sure, sanki olay yeni meydana gelmiş ve herkes de görmüş gibi "الم تر görmedin mi?" ifadesi ile başlamıştır. Bunun sebebi, "fil olayı"nı gören, yaşayan insanların sayısının çok olmasıdır. Rivayetlere göre, surenin iniş yıllarında yaşları 50'nin üzerinde olup bu olayı hatırlayanlar olduğu gibi, "Ashab-ı Fil"e mensup olup bizzat olayı yaşamış ve sakatlığı sebebiyle ülkesine geri dönememiş kimseler de vardır.
Bir olayı ne kadar çok insan görmüş ve yaşamışsa, o olayın meydana gelişi hakkındaki rivayetlerin yalan olma ihtimali o kadar zayıftır. Tevatüren sabit ve kanıtlanmış olaylar için "duymadın mı" yerine "görmedin mi, görmüyor musun?" gibi ifadeler, Arapçada olduğu gibi pek çok dilde de kullanılmaktadır. Bu soru tıpkı Mâûn suresindeki gibi cevabı beklenen bir soru olmayıp teaccüp [hayret] uyandıran bir soru şeklidir. Bir bakıma ayet "Onlardan korkman, çekinmen şaşılacak şey! Korkma, bak Rabbin Fil Ashabını ne hâle getirdi! Gerekirse onları da, senin düşmanlarını da yok ediverir" anlamında bir uyarı ifade etmektedir.
Bu ifade tarzının ayrıca geleceğe yönelik mucize bir mesaj olma ihtimali de mevcuttur. Belki de ilerideki bir tarihte yapılacak arkeolojik araştırmalar sırasında "Ashab-ı Fil"in yeraltındaki kalıntıları bulunacak, bu kalıntılar firavunun cesedi gibi müzelerde sergilenecek, bu olayın gerçekliği bir başka yolla daha gün ışığına çıkacaktır.
Fil Ashabı, Kur'an'a göre, kötü plânları sebebiyle Allah tarafından helâk edilmiş bir topluluktur. Arap ve İslâm kaynaklarından olan İbn İshak'ın es-Siret; İbn Hişam'ın es-Siret; Taberi'nin Tarihü’l-Ümem ve’l-Mülük gibi eserlerine göre "Ashab-ı Fil", Habeşistan'ın Yemen valisi Ebrehe'nin komuta ettiği, heybetini arttırmak için önünde Habeşistan'dan getirilmiş bir filin yürütüldüğü orduya verilen isimdir.
Tarihî kaynaklara göre VI. yüzyılın ortalarında Habeşistan'ın Yemen valisi olan Ebrehe, Arapların Kâbe'ye olan saygılarını görmüş, dinî, siyasî ve ekonomik amaçlarla San'â şehrinde "el-Kulleys" adında gösterişli bir kilise yaptırmış ve yayınladığı bir bildiri ile Arapları bu kiliseyi ziyarete çağırmıştır. Bu davet Araplar tarafından kabul görmediği gibi Ebrehe'nin kilisesi de bir Arap tarafından hakaret maksadıyla kirletilmiştir. Buna çok öfkelenen Ebrehe, Kâbe'yi yıkmak amacıyla ordusuyla birlikte Mekke üzerine yürümüştür. Ordunun başında yürüyen fil dolayısıyla bu olaya "Fil Olayı", olayın vuku bulduğu seneye de "Fil Senesi" denmiştir.
Bakara suresinin 127. ayetinden öğrendiğimize göre, oğlu İsmail ile birlikte İbrahim peygamber tarafından inşa edilen tavansız, küçük ve dört köşe olduğu için Kâbe diye adlandırılan Beytullah; tevhid okulu, yine Kur'an'dan öğrendiğimize göre Allah'ın İbrahim peygambere vahyi doğrultusunda, insanların ziyaret yeri olarak ilân edilmiştir (Hacc; 27). Kur'an'da "بيتى Beytî [Evim], Beytullah [Allah’ın Evi], (Bakara 125, Hacc 26), "بيت العتيق Beytü'l-Atik" [Eski Ev] gibi isimler verilen Kâbe, içinde bulunduğu kent olan Mekke'ye de "امّ القراء Ümmü'l-Kurâ" [Kentlerin Anası, Anakent], (En'âm 92), "Beledü'l-Emin" [Güvenli Kent] (Tin 3) gibi nitelikler kazandırmıştır.
Yaptırdığı kilisenin bir Arap tarafından kirletilmesine son derece öfkelenen Ebrehe, karşılık olarak Araplar arasında "Allah'ın evi" denilen ve emin bir yer olduğu inancı yaygın olan Kâbe'yi yıkmaya karar vermiştir. Saldırı öncesinde Abdülmuttalib'in o güne kadar Kâbe'ye hiç kimsenin saldırmadığı ve kendisinin de saldırmaması gerektiği yolundaki uyarılarına karşı, Kâbe'yi yıkarak onun "emin ev" olma özelliğini de yıkacağını söyleyen Ebrehe, Kâbe'yi Allah'ın bile elinden alamayacağını da sözlerine ekleyerek büyüklenmiştir.
O tarihte Arabistan yarımadasının ortasında, kendi aralarında bitmek bilmeyen savaşlar süren bedevi Arap kabileleri yaşamaktaydı. Birbirlerine bile üstünlük sağlayamamış bu kabileler, kutsal saydıkları evlerinin yıkılmasını önlemek için münferit karşı koyma hareketlerine girişmişlerse de, Ebrehe'nin güçlü ordusu karşısında yenilip dağılmışlardır. Böylece, ancak küçük direnişlerle karşılaşan ve onları kolaylıkla bertaraf eden Ebrehe, Mekke yakınlarına gelmiştir. Kâbe'nin yıkılmasına halkın direniş göstermemesi hâlinde kimseye dokunmayacağını vadeden, aksi takdirde bütün şehri yıkacağı ihtarında bulunan Ebrehe, ikazına uyan halkın şehri boşaltmasına izin vermiştir.
Ertesi sabah Mekke'ye girmek üzere hareket eden Ebrehe'nin ordusu, Müzdelife ile Mina arasındaki Mahasab vadisi yakınında, Muassıb denilen yerde iken, ayetlerde anlatıldığı gibi müthiş bir afet ile helâk olmuştur. Ebrehe ve ordusunun helâk olması her yerde duyulmuş, bu olay nedeniyle Kureyş itibar kazanmış ve Kureyş'in kervanları gittikleri her yerde âdeta dokunulmazlık elde etmiştir.
Tarihi kaynaklara göre M.S. 571 yılında cereyan eden bu olay üzerine, müşrik Mekkeliler on yıl kadar sadece "Tek Allah'a" iman edip putlarını Kâbe'den kaldırmışlar fakat daha sonra yine eski âdetlerine dönmüşlerdir.
2Onların kötü plânlarını boşa çıkarmadı mı?
Yani; "Tıpkı yolunu şaşırıp aradığına ulaşamayan insan gibi, onların düzenlerinin yönünü şaşırtmadı mı? Hedefinden ve amacından saptırmadı mı?"
Burada Kureyş'e, güçlü olan Ashab-ı Fil’e karşı âciz kaldıkları bir sırada Kâbe'yi koruyup himaye eden Allah'ın bu nimeti hatırlatılmaktadır. Başka bir ifade ile; daha önce Kendi evine saldırmak isteyenleri ezip geçen Allah'ın, elçisine ve inanmış azınlığa karşı kendi güçleri ile gururlananları da ezip geçeceği ihtar edilmektedir.